Sanskrit ‘Tapasvini’ Canto-5 (‘तपस्विनी’ महाकाव्यम्, पञ्चम-सर्गः/ डॉ.हरेकृष्ण-मेहेरः)

‘तपस्विनी’ महाकाव्यम्, पञ्चम-सर्गः/ डॉ. हरेकृष्ण-मेहेरः 

(Sanskrit ‘Tapasvini’ Kavya, Canto-5)

TAPASVINI      

Original Oriya Epic Poem 

By : Poet Gangadhara Meher  (1862-1924)

Complete Sanskrit Translation By : Dr. Harekrishna Meher 

Published by : Parimal Publications, 27/28, Shakti Nagar, Delhi-110007,

ISBN: 978-81-7110-412-3.  First Edition  2012.]

= = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = 

Tapasvini  [Canto-5]  

= = = = = = = = = = = = = = = = = = = = =   

 [Canto-5 has been taken from pages 109-119  of my Sanskrit ‘Tapasvini’ Book. 

For Introduction, please see : ‘ Tapasvini Mahakavyam: Ekam Aalokanam’

Link :  http://hkmeher.blogspot.in/2011/07/gangadhara-mehers-tapasvini-sanskrit.html

= = = = = = = = =

तपस्विनी(महाकाव्यम्)

ओड़िआ-मूल-रचना * स्वभावकवि-गंगाधरमेहेरः (१८६२-१९२४)

सम्पूर्ण-संस्कृतानुवादः * डॉ. हरेकृष्ण-मेहेरः 

= = = = = = = = = = = = = = =

पञ्चमः सर्गः 

= = = = = = = = = = = = = = =

राजोद्यान-सुषमा  सागर-तरङ्ग-तती

मस्तके कुसुम-फेन-पुञ्जं बिभ्रती

आसीद् यच्चरण-पुलिने विद्यमाना

नख-मौक्तिक-द्युति-सेवन-सम्पन्ना,

समालोक्य मङ्गलागमनं तस्याः सत्याः

समुल्लसिताः सञ्जाताः

मुन्युपवने  तत्रत्याः

सप्रसून-पादप-व्रतती-व्राताः ॥ (१)

प्रथमतो मधुरो मधु-समयः,

बालारुणस्य स्वर्णिम-रश्मयः

शिशिरार्द्र-पर्णेषु लब्ध-प्रसराः

विद्यन्ते विविध-वर्णै-र्लीला-पराः ।

शिशिर-पृषत्सु पतिता रचयन्ति वैचित्र्यभरम्

हीरकेन्द्रनील-मुक्ता-माणिक्य-निकरम् ॥ (२)

भास्वर-प्रभाकर-मणिगण-दीप्यमानस्य

दशास्य-ज्योतिर्गर्वो दशाननस्य

हृतः पूर्वं पादाभ्याम्

सती-रत्नस्य याभ्याम्,

अद्यागत्य तत्सर्वं मणि-गर्वं तौ

मुन्युपवने ध्रुवं विच्छुरितवन्तौ ॥ (३)

सत्याः सीताया हृदयम्

श्यामवर्णं श्रीराममयम् ।

हृत्वा तदेव हृदयं द्रुमगणाः

संवृत्ताः क्रमेण घन-श्यामवर्णाः ।

सती-मत्याः शरण्यः पतिरेव नूनम्,

अङ्गकान्तयस्तस्याः समाकर्षिताः सत्यः

क्रमशः समुपेत्य प्रतिप्रसूनम्

स्वस्व-वसतिं निर्मितवत्यः ॥ (४)

नीता मिलिन्देन केवलं कुन्तल-कान्तिः,

चम्पकेन नीता तनु-द्युति-सम्पत्तिः ।

अधर-रक्तिमत्ता

जपापुष्प-समीपं गता ।

स्थानं स्वाभिलषितं शेषाः प्रयाताः,

समस्ताः कान्तिमयाः सञ्जाताः ।

समागतया क्ष्मालोकं स्वर्गलक्ष्म्या तदुपवनम्

ध्रुवं व्यरचि स्वकीय-लीला-भवनम् ॥ (५)

आसीत् सती-कान्तिः पीयूषवत्

कुसुमेषु मधु सुधा-सम्मितमभवत् ।

मार्दवं माञ्जवं च द्वयमेतत्

गत्वा तद्रूपं सून-कुलाङ्गेषु स्थिरं न्यवसत् ।

तपस्विनीभूय सती जनक-दुहिता

स्वीये रस-वर्जिते जीविते

कलेवरे प्रभा-विरहिते

विपिन-विलासिनी संवृत्ता ॥ (६)

सत्याः सत्कार-विधान-निमित्तं समस्ताभिः

यावन्नक्तं सम्पन्न-सुन्दर-चन्द्रातपाभि-र्लूताभिः

विरचितमासीत् सुशोभनम्

हेम-कुसुमै-र्लम्बनम् ।

आसन् कनक-गोलक-रूपं दधानाः

पक्व-नागरङ्गाः शतशो लम्बमानाः ॥ (७)

पङ्क्त्या पत्र-केतन-ततीं बिभ्रती सुप्रभा

तत्रासीद् दण्डायमाना रमणीया रम्भा ।

सुन्दर-मुचुकुन्द-कुन्द-समेताः

बकुल-नियाली-माधवी-लताः

कलित-सुम-समुच्चया एताः

निरीक्ष्यासन्  प्रतीक्षा-रताः ।

तासामासीत् सविधे नवीना रजनीगन्धा

प्रसून-पुञ्ज-सज्जित-कुन्तल-बन्धा  ॥ (८)

अभ्यर्णे तासां सखीवृन्द-सहिता

यदा पादौ न्यस्तवती वैदेह-दुहिता

सुकुमार-समीर-गत्या सम्प्राप्य पुलकम्

अचुम्बत् काचिल्लतिका

सत्यास्तस्या मस्तकम्

तदुपरि विकीर्ण-सुमनोमालिका ।

कयाचिदालिङ्गनं कयाचित् कर-मर्दनम्

कृतं कयाचिद्वा पाद-द्वन्द्व-वन्दनम्  ॥ (९)

प्रलम्बित-रसनं सञ्जातम्

सुलोहित-पद-लेहनाय पारिजातम् ।  [१]

मौक्तिक-द्युतिमन्नख-चुम्बनाय समुत्कः

अतिष्ठद् विवृत-वदनः करकः ।

अनुकम्पा-ऋणाभिलाषिणी चीनीचम्पा

हरिद्वर्णाऽभवत् समनुसृत-राम-रूपा  ॥ (१०)

इन्दुकला-सुकुमाराः कमनीया वृक्षकाः

स्थाने स्थाने वेष्टनी-कुड्योपरि समुत्थ-मस्तकाः

सतीं सतृष्णं विलोकयन्त आसन् ।

मस्तका येषां समवाप्ता नोर्ध्वभागम्,

तत्रैव ते समस्ताः

वेष्टनी-मध्यगताः

समाश्रित्य रन्ध्र-मार्गम्

सती-दर्शनार्थं समुत्कण्ठिता अभवन्  ॥ (११)

चाञ्ची-फूलचुईं-शकुन्तगणाः

तरु-वेष्टनी-कुड्ये निषण्णाः

सतीं प्रति निरीक्षितवन्तः

सकृत् सकृत् काकलीं कुर्वन्तः,

पुच्छमासीद् दोलितं हर्षभरेण ।  

पोषितास्ति भावना तेषां चित्ते,

आलबालेषु समुपविश्य निर्भयं पास्यन्ति ते

यदा प्रदास्यति सती तोयमावर्ज्य स्वकरेण  ॥ (१२)

ऊर्णनाभः सकृत् सती-पादयोः पतति

पादपोपरि पुनरुत्तिष्ठति ।

लम्फं प्रदाय सपदि पादपात् पादपं प्रति

पुनः स्वकं कारु-कौशलं दर्शयति ।

तस्य सूक्ष्म-सूत्र-कुलं

रञ्जयति स्म सुमञ्जुलं

नानाविध-वर्णैरात्मनः

तत्र चित्रकरस्तपनः ॥ (१३)

श्यामल-दल-सुभगः

निसर्गत एव पादप-वर्गः ।

कुत्रचिद् द्रुम-शीर्षे निषण्णाश्चञ्चलत्वमिताः

चञ्चू-मार्जन-समुज्ज्वलाः स्थिताः

समालोक्यन्ते रम्याकृतयः

मरकत-कान्ति-युक्ताः ठिण्ठिणी-विहङ्गाः,

यथा वासरमणि-रश्मयः

श्यामोदधि-कल्लोल-विलुण्ठिताङ्गाः ॥ (१४)

प्रीति-प्रभामयं

श्रीरामचन्द्र-हृदयं

गतमस्थिरतां राजसिंहासने

धावत् समागच्छदिव तस्मिन्नुपवने

सती-सीताया यातना-निपातन-विधौ ।

नयन-मञ्जुलं ज्योतिस्तत्

सृजति स्म सती-हृदय-पयोनिधौ [३] 

प्रेम-मौक्तिकानि  स्वाती-सलिलवत् ॥ (१५)

दिशायां कुत्रचित् पनस-वनं गहनम्

कुत्रचिदम्बर-चुम्बि चाम्र-वनम् ।

समवलोक्यते पुनराकाशः

आम्रवन-निम्न-प्रान्ते

देवखात-नीर-प्रतीकाशः ।

शतशो द्रुम-स्कन्धाः संदृश्यन्ते,

ऐकमत्य-संहतैः

वनं तद् विनिर्मितमिव समस्तैः ॥ (१६)

शान्ति-सरस्यास्तीरं विविक्तम्,                       

प्रतीयते तापस-जनैरिव समाश्रितम् ।

म्र्ध्नि वहन्तो गुरु-विघ्न-भार-सकलं

स्थित्वा गम्भीरं नीरवं निश्चलं

निरीक्षमाणा इव लक्ष्यन्ते

ते समस्ताः सीतायाः कृते

उपशान्ति-प्रदान-निमित्तं समन्तात्

श्तातप-तपन-धाम-सन्तापात् ॥ (१७)

निर्मितं कुत्रचित् प्रियङ्गु-विमण्डनैः

श्याम-भवनमिङ्गुदी-वनैः ।

सुस्वर-मधु तत्र वितरति श्यामा [४]

नववधू-रूपाभिरामा ।

इन्द्रनीलैः सुन्दर-निलयं निर्माय,

मन्ये, शतमन्योः समादेशात् पूजार्चनाय

तत्रागत्य सुसज्जा

सतीं समाकारयति पुलोमजा ॥ (१८)

मसृणोज्ज्वल-नील-पर्णभरम्

पुन्नाग-वनं श्यामलतरम्

उड़िशात उड्डीय किमु तत्र समुपागच्छत् ?

सती-सीताया मानसमरञ्जयत् ।

आसीत् किमु तत्

नीलाचल-रूपं दधत्

श्रीरामचन्द्रः स्वयम्

समवाप्तुं सीता-प्रेम-समुद्रोर्मि-समुदयम्  ॥ (१९)

सखीभिः साकमेकवारम्

अकरोत् सती तदुद्याने विहारम् ।

आर्यावर्त्त-वक्षसि सहचरीभिः सार्द्धं [५]

भागीरथी किमु सरति पुरतः ?

गन्धर्व-तरुणी-विलास-नद्धं

चैत्ररथमुपहसन् मार्गः सुभगतां गतः ॥ (२०)

ततः समस्ताभि-र्वहन्तीभिस्तमसा-पयः

प्रपूरितस्तत्रालबाल-निचयः ।

यथा निलिम्प-सुन्दरीभिः कन्याभि-र्धीरम्

नन्दन-वन्यामावर्ज्यते मन्दाकिनी-नीरम् ।

किं वा कादम्बिन्या समुद्धृत्य समुद्र-तोयं पुरः

संप्लाव्यते वसुन्धराया उरः ॥ (२१)

कटितट-बद्ध-चेलाञ्चलाः

गति-रतास्ता आसंश्चञ्चलाः

कर्कश-केशे मस्तके न्यस्त-कलसाः,

ललाट-परिसरा आसन् स्वेद-सरसाः ।

प्र्रक्षाल्य स्वकीय-करैस्ताः

स्वेद-बिन्दूंस्तत्र स्थिताः

सकृत् सकृत् कुर्वत्यः प्रतीक्षां मैथिल-सुतायाः

धीर-मन्थर-गतायाः ॥ (२२)

समयेऽस्मिन् समागता

तत्रानुकम्पा दर्शित-वत्सलता

अभाषत सुमधुर-वचनम् :

“जानकी मे न जानाति नीर-वहनम् ।

सुकुमार-प्राणेषु तस्याः कष्टं जनिष्यते ।

नाधिक-श्रमस्तया क्रियताम्,

सकृदुद्यानं केवलं विलोक्यताम्,

अत्र न्यस्तपदा साद्यवारं विद्यते ॥ (२३)

आयाहि प्रियजाते !

आयाहि शीतलच्छायाम्

उपविशेम वयम्,

मा कुरु प्रयासमन्य-क्रियायाम् ।

आश्रम-रीति-विषये ते

मयास्ति किञ्चिद् वक्तव्यम् ।”

एवमुक्त्वाऽनुकम्पा ताम्

व्यक्त-प्रीति-र्नीतवती सीताम् ।

समुपाविशत् साकं तया

छायायां तत्र वैदेह-तनया ।

अभवन् नीरानयने संलग्ना अन्याः

समुपस्थितास्तापस-कन्याः ॥ (२४)

प्रोवाच तत्रानुकम्पा, “सीते सति !

श्रद्धया जनः कार्यं सम्पादयति ।

प्रतिप्रसूनं सन्नद्धः

यथा विविधः सुगन्धः,

प्रतिजीवनमद्धा

तथा निवसति श्रद्धा ।

फलसू-र्भवति स्वभावानुसारं श्रद्धा,

दैवी मानव्यासुरी चेति त्रिधा ॥ (२५)

दम्भाहङ्कारैः काम-पोषणैरासक्तिभिः

आत्मकर्षणैस्तथा वर्ष्म-शक्तिभिः

तपस्यन्ति जनाः

आसुर-भावं प्रपन्नाः ।

स्वभावे तव सम्भवति नैतत् सर्वम् ।

देव-द्विज-गुरु-विद्वज्जन-पूजन-परायणा

राजसे सती साध्वी शुद्धान्तःकरणा

शौचार्जव-श्रद्धा-बद्धा त्वम् ॥ (२६)

प्रिय-वचनं सत्यं शान्तिदम्

तव जीवनस्य प्रियं मण्डनमिदम् ।

असमर्थः कपटस्त्वन्मानस-स्पर्शनार्थम्,

समीपं प्रवेक्ष्यति माया वा कथम् ?

वक्ति ते सौम्याकृतिः कमनीया

विषय-गहने पुनर्नास्त्यनुरक्तिस्त्वदीया ॥ (२७)

तपस्विनी त्वं दैव-स्वभावाज्जाता

दर्शन-मात्रेण मयासि नूनमभिज्ञाता ।

सन्ति पुनरत्यन्त-मृदवः

पवित्रास्तवासवः ।

घोर-तपश्चर्यायाः फलं दुष्प्रापम्,

पुण्य-व्रतत्याः प्रसून-रूपम् ।

तदनुकूलं न भवति श्रम-समस्तम्

नव्य-तापसीजन-व्यवसितम् ॥ (२८)

साकं कुमारीभि-र्निवसन्ती

आनेष्यसि त्वमम्बु तुम्ब्यां वहन्ती ।

प्रज्वालयिष्यसि तासां समुत्साह-दीपमिद्धम्,

न परित्यक्ष्यन्ति तास्ते सविधम् ।

सन्ति समुपदिष्टास्ताः

मया कन्याः समस्ताः ।

अशनाया-पिपासे विषह्य त्वया

पान-भोजनेषु त्रपा न कर्त्तव्या ॥ (२९)

उद्याने कार्यं स्यात् कन्यानां यदा कदा

त्वं स्वच्छन्दं स्थास्यसि तदा ।

यद्-द्रव्ये यदा भविष्यति रुचिस्ते

कुमारीभिः सपदि तत् प्रदास्यते ।

विहरन्ती स्वयमुपवने

स्वेच्छया सून-फल-चयने

न शङ्कां धास्यसि

त्वमात्मनो मनसि ॥” (३०)

प्राप्तः प्रातः सप्त-घटिका-समयः,

क्रमेण धीरं समुपाविशन् समीपेऽनुकम्पायाः

कन्यकाः स्विन्न-कायाः

विधृत-शून्य-घटिकाः,

यथा व्याकोष-धुस्तूर-सुम-समीपे फल-प्रचयः

तत्र सविधे च तुषाराक्त-कलिकाः ॥ (३१)

समुत्थाय ततो निर्वर्त्यावगाहनं द्वितीयम्

प्रत्यावर्त्तन्त समस्ता निवासस्थानं स्वकीयम् ।

तापसैरानीतमासीत् फलमूलादिकं यत्

सकल-जनै-र्भुक्तं तत् ।

सम्पाद्य विध्यनुसारमध्ययनं चाध्यापनम्

अतिवाहितं तापस-तापसीभि-र्मध्याह्नम् ॥ (३२)

मनोदुःखं सत्या राघव-प्रेयस्याः

तापस-तापसीनां स्नेह-सुखै-र्दूरं निष्कासितम् ।

राजसुखं स्मरण-वर्त्मनि तस्याः

सकृद् भ्रमवशादपि नापतितम् । 

हृदय-सरोवरे

तस्या वैशद्यभरे

विहरति स्म ह्यविरतं सः

अभिराम-रूपो  राम-राजहंसः ॥ (३३) *

 = = = = = =

पादटीका :

[१] पारिजातम् = मन्दार-जातीय-पुष्पविशेषः बहिर्लम्बित-गर्भकेशरः ।

[२] चीनीचम्पा = हरिद्वर्ण-पुष्प-विशेषः ।

[३] स्वाती-नक्षत्रे वृष्टिपाते सति मुक्ता जायते इति पुराण-प्रसिद्धिः ।

[४] श्यामा = विहङ्ग-विशेषः ।

[५] आर्यावर्त्तः = हिमालय-विन्ध्य-पर्वतयो-र्मध्यवर्ती देशः ।

= = = = = 

इति स्वभावकवि-गङ्गाधरमेहेर-प्रणीतस्य 

तपस्विनी-महाकाव्यस्य 

श्रीहरेकृष्णमेहेर-कृत-संस्कृतानुवादे पञ्चमः सर्गः) । 

= = = = = = = 

[सौजन्यम् : 

स्वभावकवि-गङ्गाधरमेहेर-प्रणीता ‘ तपस्विनी ’ *

संस्कृतानुवादकः - डॊ. हरेकृष्ण-मेहेरः 

प्रकाशकः - परिमल पब्लिकेशन्स्, २७/२८ शक्ति नगर, दिल्ली-११०००७, भारतम्. 

प्रथम-संस्करणम् - २०१२ ख्रीष्टाब्दः]

= = = = = = 

Tri-lingual Translations of Poet Gangadhara Meher’s Tapasvini Kavya 

By : Dr. Harekrishna Meher 

Hindi-English-Sanskrit Articles on Tapasvini Kavya : 
http://hkmeher.blogspot.in/2011/08/my-hindi-english-sanskrit-articles-on.html

* * * *